ગ઼ાલિબના એક રમૂજી શેરમાંનું મરકમરક (૫)

ભરમ ખુલ જાએ જ઼ાલિમ તેરે ક઼ામત કી દરાજ઼ી કા
અગર ઇસ તુર્રા-એ-પુર-પેચ-ઓ-ખ઼મ કા પેચ-ઓ-ખ઼મ નિકલે (૪)

[ભરમ= રહસ્ય (Secrecy); જ઼ાલિમ= ઘાતકી, જુલ્મી; ક઼ામત= શરીરની ઊંચાઈ, મહત્તા, વ્યક્તિત્વ; દરાજ઼ી= અધિકતા, લંબાઈ, મોટાઈ; તુર્રા-એ-પુર-પેચ-ઓ-ખ઼મ=  સ્ત્રીઓને પહેરવાની ખાસ હૅટ(મુગટ)માં પરોવાતું પીછું; પેચ-ઓ-ખ઼મ= વક્રતા કે સ્થિરતાનો વળ]

માશૂકમુખે મુકાયેલો આ શેર ગ઼ાલિબે હળવા હૈયે લખ્યો લાગે છે, કેમ કે તેમાં માશૂકાની ભારોભાર ટીખળી કરવામાં આવી છે. પ્રથમ તો માશૂકાને અહીં જુલ્મી તરીકે સંબોધવામાં આવે છે, તેમાં માશૂકનો કોઈ નકારાત્મક કટુભાવ નથી, પણ પ્રેમાળ સંબોધન છે. માશૂકાની નખરાંબાજી જ કંઈક એવી છે કે માશૂકનું દિલ  હચમચી જાય છે; અને ઘાતકી નહિ, પણ મીઠડો એવો દિલ ઉપરનો ઘાવ માશૂકને માશૂકાને જાલિમ તરીકે સંબોધવા પ્રેરે છે. પહેલા મિસરામાં માશૂકાની દૈહિક આભાસી ઊંચાઈની મશ્કરી કરતાં માશૂક કહે છે કે તારી અધિક દેખાતી ઊંચાઈનો ભેદ હમણાં ખૂલી જશે.

બીજા મિસરામાં માશૂકાની ઊંચાઈનો ભેદ ખૂલી જવાનું કારણ આપવામાં આવ્યું છે. માશૂકાએ શૃંગારના ભાગરૂપે માથે પીછાની કલગીવાળો મુગટ ધારણ કરેલો છે અને તેના કારણે તે વાસ્તવમાં છે તેના કરતાં વધારે ઊંચી દેખાય છે. હવે જો કોઈ કારણે એ કલગીની સ્થિરતાનો વળ ખૂલી જવા પામે અને કલગી નીચે ઊતરી જાય તો તેના કારણે વધારાની દેખાતી ઊંચાઈ ઘટી જાય અને તેની વાસ્તવિક ઊંચાઈ છતી થાય. આમ માશૂકાની વધારે પડતી દેખાતી આભાસી ઊંચાઈ ઉપરના રહસ્યનો પડદો આપમેળે ઊંચકાઈ જાય.

અહીં ગ઼ઝલરસિકોને એમ લાગશે કે ગ઼ાલિબ જેવા કદાવર ગજાના શાયરે માશૂકાની ઊંચાઈ જેવા ક્ષુલ્લક મુદ્દાને આમ પ્રાધાન્ય આપીને આ શેરને સાવ પ્રભાવહીન કેમ બનાવ્યો હશે! પરંતુ વાસ્તવમાં એવું નથી, કેમ કે કોઈપણ રૂપસુંદરીની ઊંચાઈ તેના વ્યક્તિત્વને જાજરમાન બનાવે છે અને તેથી તેના સૌંદર્યમાં ઇજાફો થતાં તેના જોનાર ઉપર તેની આંખને આંજી દેતો પ્રભાવ પડતો હોય છે. પરંતુ અહીં ગ઼ાલિબ તો માશૂકાની આભાસી ઊંચાઈને નિમિત્ત બનાવીને માશૂક દ્વારા થતો માશૂકાનો ઉપહાસ દર્શાવવા માગે છે. વળી આ ઉપહાસના શબ્દો પણ કેવા રમૂજી છે – ‘ભરમ ખુલ જાએ જ઼ાલિમ તેરે ક઼ામત કી દરાજ઼ી કા!’

– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ  ( ગ઼ઝલકાર)       

-વલીભાઈ મુસા (રસદર્શનકાર)